จากสถานการณ์การแพร่ระบาดของโรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 หรือโรคโควิด – 19 ซึ่งมีการแพร่ระบาดไปทั่วโลกรวมถึงประเทศไทยด้วย ส่งผลกระทบในวงกว้างทั้งด้านสาธารณสุข เศรษฐกิจ สังคม ความมั่นคงตลอดจนการดำรงชีวิตของประชาชนชาวไทยและชาวต่างชาติ ซึ่งองค์การอนามัยโลกต้องประกาศให้การระบาดของโรคโควิด – 19 เป็นการระบาดใหญ่ และกระทรวงสาธารณสุขได้ประกาศให้โรคโควิด – 19 เป็นโรคติดต่ออันตรายตามพระราชบัญญัติโรคติดต่อ พ.ศ.2558 นายกรัฐมนตรี โดยความเห็นชอบของคณะรัฐมนตรี จึงให้ประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินในทุกเขตท้องที่ทั่วราชอาณาจักร ตั้งแต่วันที่ 26 มีนาคม พ.ศ. 2563 และได้ขยายระยะเวลาการใช้บังคับประกาศสถานการณ์ฉุกเฉินไปจนถึงวันที่ 31 พฤษภาคม พ.ศ. 2563 (กระทรวงสาธารณสุข,2563 น.1)
วิถีการดำเนินชีวิตวัฒนธรรมความเป็นไทย
วิถีการดำเนินชีวิตของคนไทย ขนบธรรมเนียมประเพณี สิ่งที่ดีงาม คนไทยเรานั้นมีวัฒนธรรมที่ยึดถือ
เครือญาติสังคมไทยที่มีความสัมพันธ์กัน โดยยึดหลักอาวุโสและให้ความสำคัญของครอบครัวแบบใกล้ชิด ยึดถือพิธีกรรม มีขั้นตอนในการประกอบพิธีตามความเชื่อและมุ่งหวังความมีหน้ามีตาในการจัดงาน เช่น การแต่งงาน การจัดงานบวช งานประเพณีต่างๆ เช่นงานประเพณีสงกรานต์ ซึ่งคนไทยถือเป็นวันขึ้นปีใหม่ไทย โดยส่วนใหญ่ในสังคมไทยจะมีพิธีกรรมมากมาย อาทิประเพณีการแต่งงาน ตั้งแต่การแห่ขันหมากมาสู่ขอ การรดน้ำสังข์อวยพรคู่บ่าวสาวและจัดงานเลี้ยงฉลองสมรสโดยเชิญญาติพี่น้อง เพื่อนฝูงของเจ้าบ่าวเจ้าสาวมาร่วมเป็นเกียรติในงาน ซึ่งการจัดงานดังกล่าวล้วนเป็นที่รวมของญาติพี่น้องและผู้คนจำนวนมากซึ่งรวมตัวกันเพื่อแสดงความยินดีอย่างอบอุ่นและใกล้ชิดเป็นต้น
คนไทยนิยมความสนุกสนาน กิจกรรมต่างๆ ของสังคมไทยส่วนใหญ่จะมีการสอดแทรกความสนุกสนานไว้ด้วยเสมอ มีการร้องรำทำเพลงจนเกิดเป็นเพลงฉ่อยเป็นต้น วัฒนธรรมไทยยังมีการผสมผสานวัฒนธรรมตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน ได้รับการผสมผสานมาจากการเผยแพร่ทางวัฒนธรรมของสังคมอื่น เช่น ศาสนาพราหมณ์เป็นที่มาของประเพณีต่างๆ ซึ่งได้รับการปฏิบัติสืบทอดในสังคม เช่น พิธีจรดพระนังคัลแรกนาขวัญ การตั้งศาลพระภูมิ เป็นต้น นอกจากนี้ยังมีวัฒนธรรมตะวันตกที่กำลังเข้ามามีอิทธิพลมากในสังคมไทย เช่น ด้านเทคโนโลยีการแต่งกายและอาหาร เป็นต้น (ลักษณะวัฒนธรรมไทย [ออนไลน์] https://wiki.m-culture.go.th/wikipedia/index.php)
การทำงานของคนไทยมักมีรูปแบบในการทำงานร่วมกันเป็นหมู่คณะ มีการพบปะพูดคุยและสร้างความเข้าใจช่วยเหลือกัน รูปแบบการทำงานในองค์กรก็เป็นการทำงานรูปแบบเป็นทีม มีผู้ทำงานด้วยกันหลายๆคน เป็นกลุ่มคณะมีความสัมพันธ์กัน การแสดงความยินดี การพบปะด้วยการสวมกอดกันซึ่งบ่งบอกถึงวัฒนธรรมไทย
หรือการทำงานที่เป็นภาคเกษตรกรรมแบบดั้งเดิม เช่น การลงแขกเกี่ยวข้าว ซึ่งมีคนมาช่วยกันเกี่ยวข้าวพร้อมกัน รับประทานอาหารร่วมกัน จึงเป็นสังคมของการทำงานที่มีความใกล้ชิดกันเป็นบริบทของการอยู่ร่วมกันในสังคมของคนไทย
จากสถานการณ์การแพร่ระบาดของโรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 รัฐบาลจึงมีแนวทางการปฏิบัติตามมาตรการควบคุม ให้หน่วยงานภาครัฐและเอกชนหยุดการทำงานตามออฟฟิศหรือสถานที่ทำงานชั่วคราว อนุญาตให้พนักงานทำงานที่บ้านได้ตามมาตรการ “อยู่บ้านหยุดเชื้อเพื่อชาติ” สู้โควิด-19 และมีแนวทางใหม่ๆ ในการปฏิบัติงาน รวมไปถึงทางด้านการเรียนการสอนด้วย การ “เว้นระยะห่างทางสังคม (SOCIAL DISTANCING) ต้านภัย COVID-19 “สังคมของการสวมหน้ากาก”เพื่อป้องกันการติดเชื้อ ในยุคนี้ทำให้เทคโนโลยีมีความสำคัญมากยิ่งขึ้น ทุกอย่าง
จึงต้องมีการเปลี่ยนแปลงไปในด้านต่างๆ มากมาย ทำให้เกิดการปรับตัวครั้งใหญ่
ด้านการทำงาน เปลี่ยนการทำงานจากออฟฟิศเป็นทำงานที่บ้าน หรือเรียกว่า Work From Home
ที่มา : 7 แอปที่ช่วยให้ธุรกิจไมซ์ “Work from Home”ได้ง่ายขึ้น [ออนไลน์] https://intelligence.businesseventsthailand.com/en/blog/7-apps
ปรับการทำงานให้เป็นระบบออนไลน์ เพื่อลดความเสี่ยงในการแพร่ระบาดและติดเชื้อ ด้วยการทำงานจากที่ใดก็ได้ โดยการทำงานออนไลน์ในระบบต่างๆ ผ่านแพลตฟอร์มหรือโปรแกรม และแอพพลิเคชั่น ต่างๆ ที่ช่วยให้สามารถทำงานได้อย่างมีประสิทธิภาพ เช่น Microsoft Team,แอพพลิเคชั่น LINE, Facebook Group, Zoom, Google Classroom ซึ่งแอพพลิเคชั่นเหล่านี้ มีความสามารถอำนวยความสะดวกในการทำงานด้วยการซึ่งการสื่อสารสื่อสารก็เป็นหัวใจของการทำงานที่บ้านจริงๆ สามารถแบ่งปันข้อมูล เอกสารในกลุ่ม ได้ประชุมจัดฝึกอบรม จัดสัมมนา นำเสนองานผ่าน LIVE สด และทำงานร่วมกันจากทุกสถานที่เสมือนอยู่ในที่เดียวกันได้
นอกจากนี้ยังเก็บไฟล์สำคัญได้ทั้งไฟล์เอกสาร ไฟล์รูป ไฟล์วิดีโอ อย่างไรก็ตามการทำงานแบบ Work From Home ต้องจัดเตรียมพื้นที่ทำงานที่บ้านให้เหมาะสม และสร้างบรรยากาศให้พร้อมทำงานเหมือนกำลังอยู่ในสำนักงาน เพื่อเพิ่มแรงจูงใจในการทำงานให้มากขึ้นโดยกำหนดเวลาการทำงานให้ชัดเจน และปราศจากการรบกวนให้มากที่สุด กฎเหล็กเมื่อ Work from Home 1) ไม่ลืมอัปเดตข้อมูลและรายงานให้หัวหน้าทราบถึงความก้าวหน้าของงานในแต่ละวัน 2) จัดลำดับความสำคัญของงานและจัดสรรเวลาให้เหมาะสม 3) สื่อสารกับทีมงานเป็นระยะเพื่ออัปเดตความก้าวหน้าของงาน
ด้านศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม (วธ.) ได้ออกข้อควรปฏิบัติในการงดการงาน/กิจกรรมทางศาสนา และงานประเพณี เช่น งานประเพณี วันวิสาขบูชา งานบรรพชาอุปสมบท งานมงคลสมรส เป็นต้น โดยมีเรื่องแนวทางการปฏิบัติเกี่ยวกับเทศกาล ประเพณี พิธีทางศาสนา และพิธีการต่างๆ เพื่อป้องกันและลดความเสี่ยง รวมทั้งควบคุมไม่ให้มีการแพร่ระบาดของโรคดังกล่าวในกิจกรรมที่มีการรวมตัวของคนหมู่มาก โดยประกาศย้ำงด เลื่อนจัดงาน รักษาระยะห่างทางสังคม เน้นทำกิจกรรมออนไลน์ (ประกาศแนวทางปฏิบัติ “เทศกาล ประเพณี พิธีศาสนา” ป้องกันโควิด-19[ออนไลน์] https://siamrath.co.th/n/144172) ทำให้มีการปรับรูปแบบการจัดกิจกรรมทางศาสนาเป็นรูปแบบออนไลน์ เพื่อให้คนไทยได้อนุรักษ์สืบสานประเพณีวัฒนธรรมไทยในรูปแบบที่แตกต่างไปจากเดิมโดยในวันสงกรานต์เมื่อวันที่ 13 เมษายน 2563 ที่ผ่านมา รัฐบาลให้งดจัดงานประเพณีสงกรานต์ งดเว้นการเดินทางกลับภูมิลำเนา หากต้องการรดน้ำขอพรญาติผู้ใหญ่หรือแสดงความกตัญญูกตเวที ให้ใช้การสื่อสารผ่านทางโทรศัพท์ หรือช่องทางสื่อสังคมออนไลน์ แต่เพื่อสืบสานประเพณีสงกรานต์ให้ปฏิบัติโดยสรงน้ำพระพุทธรูปที่บ้าน รดน้ำขอพรญาติผู้ใหญ่ที่บ้าน โดยคำนึงถึงความปลอดภัยของญาติผู้ใหญ่ที่สูงอายุ และปฏิบัติตามคำแนะนำของกระทรวงสาธารณสุขอย่างเคร่งครัด
ที่มา : แนวทางการใช้ชีวิตในช่วงสงกรานต์ 2563[ออนไลน์] https://thestandard.co/songkran-lifestyle-2020/
วันวิสาขบูชา เมื่อวันที่ 6 พฤษภาคม 2563 มีการปรับรูปแบบการจัดเป็นการ”เวียนเทียนออนไลน์” วิถีใหม่ ฝ่าวิกฤตยุค COVID 19 เป็นครั้งแรกในประวัติศาสตร์ที่พุทธศาสนิกชนจะร่วมกิจกรรมในสำคัญทางศาสนาเวียนเทียนทางออนไลน์อยู่ที่บ้านให้สอดคล้องกับวิถีชีวิตใหม่(New Normal)เว้นระยะห่างทางสังคม ตามมาตรการอยู่บ้าน หยุดเชื้อ เพื่อชาติ จากเดิมที่ตั้งแต่เช้าจนถึงค่ำจะเห็นภาพพุทธศาสนิกชนเข้าวัด ไหว้พระ สวดมนต์ และเวียนเทียน เปลี่ยนเป็น เทศน์ออนไลน์-ลดเวลาให้พร เวียนเทียนออนไลน์โดยสร้างระบบให้ผู้สนใจสามารถเวียนเทียนฟังธรรมได้ที่ website : https://xn--o3cdbaa3cc0al9da3gd2me5eth.com/login และแชร์ภาพกราฟิกที่ตัวเองเลือกใส่ชื่อวัด ใส่คำอธิษฐาน ไปยัง Facebook ,Line Twitter Instagram ได้ตามที่ต้องการ
ที่มา : เวียนเทียนออนไลน์.com [ออนไลน์] https://xn--o3cdbaa3cc0al9da3gd2me5eth.com/login
ด้านสังคม
● มาตรการ “ระยะห่างทางสังคม” (Social Distancing) อาจเป็นมาตรการที่ดีที่สุดเพื่อหยุดยั้ง เพื่อลดและชะลอการระบาดของโรคไวรัสโควิด-19 เช่น การกักกันตัวเองหรือการยกเลิกการจัดงานประเพณี งานเทศกาลการเข้าร่วมกิจกรรม ทางสังคมสามารถช่วยลดการแพร่ระบาดของไวรัสโควิด-19 ลงได้อย่างมาก ดังนั้น ผู้เชี่ยวชาญทางการแพทย์จึงกล่าวว่า “การเว้นระยะห่างทางสังคมจึงเป็นมาตรการที่ดีที่สุดมาตรการหนึ่งที่มนุษย์เรามีอยู่ ในการต่อสู้กับโรคระบาด”หรือยกเลิกการขนส่งสาธารณะ การเดินทางเพื่อชะลอและควบคุมโรคที่สามารถแพร่กระจายทางอากาศ เนื่องจากเมื่อเกิดการแพร่ระบาดแล้วเราไม่สามารถจะไปหยุดยั้งมันได้ “ระยะห่างทางสังคมจึงเป็นมาตรการที่ใช้เพื่อชะลอการแพร่ระบาด”ได้เป็นอย่างดี
● มาตรการ “การป้องกันโรคเมื่ออยู่ร่วมในสังคม” ของกรมอนามัยแนะ 8 มาตรการ ป้องกันไวรัส COVID-19 ในตลาด อาทิ การสวมหน้ากากอนามัยและหน้ากากผ้าเมื่อออกไปนอกบ้านหรืออยู่ในสถานที่ที่เสี่ยงกับการติดเชื้อ โดยให้หน้ากากเป็นส่วนหนึ่งของชีวิตประจำวันที่ทุกคนต้องสวมใส่ ด้านสุขอนามัยมีมาตรการปรับพฤติกรรมในการบริโภค โดยให้ประชาชนมีความใส่ใจในการดูแลสุขภาพมากขึ้น ด้วยการ “ล้างมือให้สะอาด ต้องล้างด้วยน้ำและสบู่หรือแอลกอฮอล์เจล” การรับประทานอาหาร “กินร้อน…ช้อนกลาง…ล้างมือ” หรือ “กินร้อน ช้อนเราแบบลำพัง” ซึ่งจะสามารถป้องกันโรคที่เกิดจากอาหารและน้ำเป็นสื่อได้อย่างยั่งยืน (ความรู้สุขภาพ[ออนไลน์] http://healthydee.moph.go.th/view_article.php?id=225) มีการผลิตสื่อสร้างสรรค์เพื่อรณรงค์การดูแลสุขภาพจากหน่วยงานต่างๆ เพื่อสร้างความเข้าใจในมาตรการนี้ อาทิ สำนักงานอนามัยสิ่งแวดล้อม กรมอนามัย “โครงการบ้านสะอาด อนามัยดี ชีวีสมบูรณ์” ในรูปแบบการ์ตูน Animation ซึ่งน่าสนใจและง่ายต่อการทำความเข้าใจ “ตอนกินร้อน ช้อนกลาง ล้างมือ”จากYouTube : https://youtu.be/MCqluEPOIkA
“ใส่หน้ากากอนามัยไม่ได้หมายความว่าป่วย” โดยมีมุมบวกๆ ของคนไทยที่นอกจากจะปฏิบัติตามมาตรการอย่าเคร่งครัด ยังมีความสุขในการสวมหน้ากากผ้าที่สวยงามและมีลวดลายผ้าที่หลากหลาย ด้วยการซื้อสินค้าฝีมือการออกแบบหน้ากากผ้าของผู้ประกอบการ(ร้านค้า)ด้วยผ้าไทย ผ้ามัสลินและผ้าชนิดอื่นที่เหมาะกับการทำหน้ากากมีลวดลายต่างๆ จำหน่ายกันอย่างแพร่หลายและเป็นที่นิยม “สวยและปลอดภัยด้วยแมส” บางร้านก็ออกแบบหน้ากากให้มีสีและลายเข้ากับชุดที่สวมใส่พร้อมที่คาดผมที่มีสีและลวดลายเดียวกันอีกด้วย
ที่มา : (Facebook Only for you Closet, 2563)
● วิถีในการดำรงชีวิต กระทรวงสาธารณสุขมีมาตรการด้านการซื้อขายสินค้าที่จำเป็นในการดำรงชีวิต เช่น การซื้อขายสินค้าตลาดสดเจ้าของตลาดหรือพ่อค้าแม่ค้าให้มีมาตรการต่างๆ เช่น 1. กำหนดทางเข้า-ออก เพื่อคัดกรองคนเข้าตลาด 2. สวมหน้ากากอนามัยและหน้ากากผ้าทั้งผู้ขายและผู้ซื้อ 3. จัดจุดล้างมือด้วยน้ำสะอาดและสบู่หรือเจลล้างมือที่มีแอลกอฮอล์ 70 % 4. รักษาระยะห่างระหว่างกันไม่น้อยกว่า 1-2 เมตร 5. ทำความสะอาดแผงและร้านค้า อุปกรณ์ของใช้ด้วยน้ำยาทำความสะอาด น้ำยาฆ่าเชื้อทุกวัน 6. ล้างตลาดตามหลักสุขาภิบาลอย่างน้อย 1 ครั้งต่อสัปดาห์ 7. เมื่อกลับบ้านควรเปลี่ยนเสื้อผ้าและอาบน้ำทันที ไม่ควรนำของใช้ในตลาดกลับบ้าน 8. จัดประชาสัมพันธ์ให้ความรู้ เช่น เสียงตามสาย บอร์ด ป้าย เพื่อสร้างความร่วมมืออย่างต่อเนื่อง (กรมอนามัยแนะ 8 มาตรการ ป้องกันไวรัส COVID-19 [ออนไลน์] https://news.thaipbs.or.th/content/291743)
ด้านการเข้าสังคม SOCIAL DISTANCING การเว้นระยะห่างทางสังคม อยู่ห่างๆ อย่างห่วงๆ/ยืน – นั่งห่างกัน 2 เมตร/ขึ้นลิฟต์หันหลังให้กัน/ขึ้นรถไฟฟ้าสวมหน้ากากตลอดเวลา
ที่มา : แฟ้มภาพและคำพูดนายกรัฐมนตรี [ออนไลน์] https://www.thaigov.go.th/infographic/contents/details/2764
โดยรัฐบาลมีมาตรการในการควบคุมจัดระยะห่างทางสังคมแบบเข้มงวด “เรียนรู้สู้โควิด-19” อาทิ แนวปฏิบัติในการเดินทางโดยเครื่องบิน ให้ประชาชน –สวมหน้ากากอนามัย –ตรวจวัดอุณหภูมิก่อนเดินทาง –ใช้มาตรการเว้นระยะห่าง –กรอกข้อมูลเดินทางให้ครบถ้วน -ปฏิบัติตามคำแนะนำของเจ้าหน้าที่
แนวทางปฏิบัติสำหรับร้านตัดผมหรือร้านเสริมสวย – ผู้เกี่ยวข้องในร้านทุกคนต้องรักษาความสะอาดและตรวจสอบตนเองอย่างสม่ำเสมอว่าเป็นกลุ่มเสี่ยงหรือไม่ – จัดจุดบริการความสะอาดภายในร้าน และรักษาความสะอาดภายในร้านอย่างเคร่งครัด ลูกค้าผู้รับบริการ – ตรวจวัดอุณหภูมิ – สวมหน้ากากอนามัย – ล้างมือด้วยน้ำ/สบู่/เจลแอลกอฮอล์ -นัดคิวเพื่อไม่ให้มีการนั่งรอในร้าน เป็นต้น
การจัดมาตรการให้กับกลุ่มผู้ประกอบกิจการอาหารทุกรูปแบบ โดยมีกลยุทธ์ออกแบบร้านอาหารหยุดโควิด-19 โดยมีหัวใจสำคัญของการออกแบบวางผังยึดมาตรการทางสาธารณสุขและมาตรการของรัฐ พร้อมกับคำนึงถึงความหนาแน่น (density) การเว้นระยะห่างระหว่างบุคคล (social distancing) การวางระบบโซน (zoning) ระบบการหมุนเวียนภายในร้าน (circulation) ระบบถ่ายเทอากาศ (ventilation) และการลดการสัมผัส (contactless) เพื่อลดและป้องกัน การแพร่กระจายของเชื้อโรคทั้งทางตรงและทางอ้อม ต้องอยู่ในระยะห่างกันมากขึ้น ระบบรักษาความสะอาดต้องเข้มข้นขึ้น (เปิดกลยุทธ์ออกแบบร้านอาหาร หยุดโควิด-19 [ออนไลน์] https://www.thaipost.net/main/detail/64984) ตลอดจนมาตรการเคอร์ฟิว -เตรียมตัวกลับบ้านก่อน 19.00 น. –ตรวจสอบเวลาของรถโดยสาร -ตรวจสอบรถโดยสารที่ท่านจะเดินทาง เป็นต้น
ที่มา : เรียนรู้สู้โควิด-19[ออนไลน์] https://www.thaigov.go.th/news/contents/details/30406
มนุษย์ย่อมฉลาดคิดและหาทางออก อย่างไรก็ตามจากสถานการณ์แพร่โรคโควิด -19 ทำให้คนไทยและประชาชนในประเทศต่างๆ ทั่วโลกมีการสร้างมาตรการป้องกันโรค และประเทศไทยมีประชากรที่มีวินัยเข้มแข็งยอมปฏิบัติตามหลัก และมาตรการของรัฐบาล ปรับเปลี่ยนวิธีการดำรงชีวิตอย่างเคร่งครัด ตลอดจนการเปลี่ยนแปลงในด้านต่างๆ อีกมากมาย เพื่อให้ดำรงชีวิตอยู่ในสังคมได้อย่างปลอดภัยและมีความสุข The Next Normal! หรือ(New Normal) ที่จะเกิดขึ้นหลังพ้นวิกฤตโควิด-19 ต้องคอยเรียนรู้กันต่อไป สู้ๆกันนะทุกคน “เรารักประเทศไทย”
เรียบเรียงโดย นางสาวบุญทิพย์ ช่วยรัตแก้ว ฝ่ายอุทยานการศึกษา สำนักการศึกษาต่อเนื่อง มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช
บรรณานุกรม
กระทรวงสาธารณสุข (2563).คู่มือการปฏิบัติตามมาตรการผ่อนปรนกิจการและกิจกรรมเพื่อป้องกันการแพร่ระบาดของโรคโควิด-19 สำหรับประเภทกิจการและกิจกรรม กลุ่มที่ 1 (สีขาว) พิมพ์ครั้งที่1: สำนักพิมพ์อักษรกราฟฟิคแอนด์ดีไซน์
กระทรวงวัฒนธรรม (2562) [ออนไลน์]. ลักษณะวัฒนธรรมไทย[สืบค้น เมื่อวันที่ 7 พฤษภาคม 2563].จาก https://wiki.m-culture.go.th/wikipedia/index.php
ประกาศแนวทางปฏิบัติ “เทศกาล ประเพณี พิธีศาสนา” ป้องกันโควิด-19,[ออนไลน์]. [สืบค้น เมื่อวันที่ 8 พฤษภาคม 2563]. https://siamrath.co.th/n/144172
7 แอปที่ช่วยให้ธุรกิจไมซ์ Work from Home ได้ง่ายขึ้น [ออนไลน์]. [สืบค้น เมื่อวันที่ 8 พฤษภาคม 2563]. จาก https://intelligence.businesseventsthailand.com/en/blog/7-apps
เวียนเทียนออนไลน์.com,[ออนไลน์]. [สืบค้น เมื่อวันที่ 8 พฤษภาคม 2563].จาก https://xn--o3cdbaa3cc0al9da3gd2me5eth.com/login
แนวทางการใช้ชีวิตในช่วงสงกรานต์ 2563[ออนไลน์]. [สืบค้น เมื่อวันที่ 8 พฤษภาคม 2563]. จาก https://thestandard.co/songkran-lifestyle-2020/
Thai BPS กรมอนามัยแนะ 8 มาตรการ ป้องกันไวรัส COVID-19 [ออนไลน์]. [สืบค้น เมื่อวันที่ 8 พฤษภาคม 2563].จาก ttps://news.thaipbs.or.th/content/291743
รัฐบาลไทย แฟ้มภาพและคำพูดนายกรัฐมนตรี [ออนไลน์]. [สืบค้น เมื่อวันที่ 8 พฤษภาคม 2563]. จาก https://www.thaigov.go.th/infographic/contents/details/2764
ไทยโพสต์ เปิดกลยุทธ์ออกแบบร้านอาหาร หยุดโควิด-19 [ออนไลน์]. [สืบค้น เมื่อวันที่ 8 พฤษภาคม 2563]. จาก https://www.thaipost.net/main/detail/64984
กระทรวงสาธารณสุข ความรู้สุขภาพ/การป้องกันและการดูแลสุขภาพ [ออนไลน์]. [สืบค้น เมื่อวันที่ 9 พฤษภาคม 2563].จาก http://healthydee.moph.go.th/view_article.php?id=225
